Tα Προπύλαια, το κτήριο και ο μνημειακός του περίβολος, δεν αποτέλεσαν μόνο έναν τόπο μνήμης, αλλά και έναν χώρο τέχνης. Το κτήριο θεμελιώθηκε το 1839 σε σχέδια του Δανού αρχιτέκτονα Hans Christian Hansen και συνθέτει, μαζί με τα κτήρια της Ακαδημίας και της Εθνικής Βιβλιοθήκης, την Αθηναϊκή Τριλογία, το πιο γνωστό και εμβληματικό σύμπλεγμα νεοκλασικών κτηρίων στο κέντρο της πόλης. Πέρα από την αρχιτεκτονική, σημειώνουμε ενδεικτικά, την εικονογράφησή του κτηρίου, με πλέον χαρακτηριστικά παραδείγματα την τοιχογραφία στην εσωτερική πρόσοψη των Προπυλαίων - όπου παριστάνεται ο Όθωνας, καθιστός σε θρόνο, περιστοιχισμένος από τις αναγεννημένες στο νεοσύστατο κράτος επιστήμες. Οι Επιστήμες είναι προσωποποιημένες σε γυναικείες μορφές κατά τα πρότυπα της Αναγέννησης. Αριστερά και δεξιά της σκηνής αποτυπώνεται η εξιστόρηση του αρχαίου κόσμου, που ξεκινάει με τον Προμηθέα. Ακολουθεί μια σειρά προσωπικοτήτων του αρχαίου ελληνικού κόσμου- φιλόσοφοι, πολεμιστές, πολιτικοί, ποιητές κ.ά. Η διαδρομή ολοκληρώνεται με τον Απόστολο Παύλο, ο οποίος συμβολίζει τη μετάβαση από την ειδωλολατρία στον χριστιανισμό. Στο εικονογραφικό πρόγραμμα της αίθουσας τελετών απεικονίσεις αρχαίων διασήμων ανδρών εμπλέκονται με τους Έλληνες λόγιους που διέδωσαν το έργο τους. Το σχέδιο της τοιχογραφίας της εσωτερικής πρόσοψης είχε ανατεθεί το 1861 στον ζωγράφο Καρλ Ραλ από τον βαρώνο Συμεών Σίνα, ο οποίος είχε αναλάβει και τη χρηματοδότηση. Τελικά, η τοιχογραφία, λόγω οικονομικών δυσχερειών, ολοκληρώθηκε μετά τον θάνατο του Καρλ Ραλ από τον ζωγράφο Έντουαρντ Λεμπιέτσκι το 1888, με δαπάνη του ομογενούς Στέργιου Δούμπα από τη Βιέννη.
Συμπληρωματικά ως προς την αρχιτεκτονική και τη ζωγραφική του Πανεπιστημίου Αθηνών, λειτούργησε το γλυπτό πρόγραμμά του στον περίβολο του κτηρίου. Το 1869, με αφορμή τον εορτασμό των πενήντα χρόνων από την Επανάσταση του 1821, η Πρυτανεία παρήγγειλε δύο ανδριάντες, του Ρήγα Βελεστινλή και του Γρηγορίου Ε΄, οι οποίοι τοποθετήθηκαν με δημόσιες τελετές στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου. Η εγκατάσταση των επόμενων χρόνων των αγαλμάτων του ουμανιστή λόγιου Αδ. Κοραή, του Βρετανού πολιτικού Γλάδστωνα, του πρώτου κυβερνήτη της χώρας Ιωάννη Καποδίστρια αλλά και αναθηματικών στηλών για τους νεκρούς φοιτητές των πολέμων μετέτρεψε τον προαύλιο χώρο των Προπυλαίων σε έναν αφιερωματικό στα νεότερα χρόνια συμβολικό τόπο, ο οποίος συνδεόταν με την αρχαιότητα. Στο κεντρικό κτήριο, στο Μουσείο Ιστορίας, στο Ιστορικό Αρχείο και στο Πολιτιστικό Κέντρο του Πανεπιστημίου Αθηνών στεγάζεται και η Συλλογή Προσωπογραφιών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στους πίνακες αυτής της νεοελληνικής πινακοθήκης απεικονίζονται κυρίως καθηγητές Σχολών, διδάσκαλοι του γένους, ευεργέτες, δωρητές, πολιτικοί άνδρες και γενικοί γραμματείς του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Αριστοτέλης Βαλαωρίτης.
Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
Πώς μας θωρείς ακίνητος;… Πού τρέχει ο λογισμός σου,
τα φτερωτά σου τα όνειρα;… Γιατί στο μέτωπό σου
να μη φυτρώνουν, γέροντα, τόσες χρυσές αχτίδες,
όσες μας δίδ’ η όψη σου παρηγοριές κι ελπίδες;…
Γιατί στα ουράνια χείλη σου να μη γλυκοχαράζει,
πατέρα, ένα χαμόγελο;… Γιατί να μη σπαράζει
μέσα στα στήθη σου η καρδιά, και πώς στο βλέφαρό σου
ούτ’ ένα δάκρυ επρόβαλε, ούτ’ έλαμψε το φως σου;…
[…]
Το μάρμαρο μένει βουβό… Και θε να μείνει ακόμα
ποιός ξέρει ώς πότ’ αμίλητο το νεκρικό του στόμα…
Κοιμάται κι ονειρεύεται… Και τότε θα ξυπνήσει,
όταν στα δάση, στα βουνά, στα πέλαγα, βροντήσει
το φοβερό μας κήρυγμα… «Χτυπάτε, πολεμάρχοι!…
Μη λησμονείτε το σχοινί, παιδιά, του Πατριάρχη!»…
Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, Απόσπασμα από τον λόγο που εκφώνησε ο ποιητής Αριστοτέλης Βαλαωρίτης κατά τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του Γρηγορίου Ε΄, 1872.
Αφήγηση ιστορικού αποσπάσματος: Αγγελική Στρατάκη, φοιτήτρια Τμήματος Θεατρικών Σπουδών ΕΚΠΑ.
Αφήγηση λογοτεχνικού αποσπάσματος: Ίλια Γιακουμάκη, φοιτήτρια Τμήματος Θεατρικών Σπουδών ΕΚΠΑ.
