Από την πρώτη στιγμή της ίδρυσής του, το Οθώνειο Πανεπιστήμιο ανέλαβε τη στελέχωση της κρατικής μηχανής και της ιδιωτικής σφαίρας εργασίας. Παράλληλα αποτέλεσε, τουλάχιστον έως τον Μεσοπόλεμο, τον κατεξοχήν χώρο δημιουργίας και διάχυσης επιστημονικού λόγου, λειτούργησε δε καθοριστικά για τον ορισμό και τη συγκρότηση των επιστημονικών πεδίων μέσω των προγραμμάτων σπουδών του και των δραστηριοτήτων του διδακτικού προσωπικού του. Κύριος παράγοντας κοινωνικής αναπαραγωγής και κινητικότητας, συνέδεσε τις λειτουργίες του με τις διαδικασίες συγκρότησης δημόσιων και ιδιωτικών θεσμών, την αντιμετώπιση πολύμορφων κοινωνικών αναγκών και την επιτέλεση κρατικών λειτουργιών. Στο πλαίσιο της Μεγάλης Ιδέας και των επιδιώξεων της ελληνικής κοινωνίας για την απελευθέρωση των Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την χωρική διεύρυνση των κρατικών συνόρων το Πανεπιστήμιο διαδραμάτισε μια σειρά από ρόλους, με σημαντικότερον εκείνον του «μετακενωτή» της γνώσης από τη Δύση στην Ανατολή. Στον χώρο του καλλιεργήθηκαν κρίσιμα στοιχεία των κυρίαρχων ιδεολογικών ρευμάτων: η Μεγάλη Ιδέα, ο ελληνοχριστιανισμός, η προάσπιση της καθαρεύουσας ως συστατικού στοιχείου της εθνικής ταυτότητας, η εθνικοφροσύνη. Η σχέση του με τη Δύση -όπως αποτυπώθηκε στα πρότυπα που ακολούθησε η λειτουργία του, στην επικοινωνία του με άλλα πανεπιστήμια, στην συμμετοχή των καθηγητών του στη διεθνή επιστημονική ζωή-, αποτέλεσε έναν ακόμη από τους σταθερούς πυλώνες της λειτουργίας του. Συνολικά, συντέλεσε καθοριστικά στη διαμόρφωση μιας συνεκτικής ιδεολογικής και πολιτισμικής ταυτότητας των πληθυσμών του ελληνικού κράτους.
Ο Κώστας Βάρναλης όταν ήταν φοιτητής στη Φιλοσοφική Σχολή το 1902.
Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ.
Γεώργιος Σωτηριάδης. «Ήτανε και άνθρωπος προοδευτικός, αν όχι νεωτεριστής. Και ποιο ήτανε το πιο φλογερό ζήτημα, το πιο ζωτικό και πιο εθνικό στην εποχή του; Το γλωσσικό ζήτημα. Ο Σωτηριάδης σαν άνθρωπος ζωντανός πήρε θέση στην παράταξη των προοδευτικών μαζί με τον Πολίτη, το Λάμπρο, τον Τσούντα. Και δεν πήρε μονάχα θέση στην παράταξη, παρά και μέρος στη μάχη. Μετέφρασε την Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας του Κρουμπάχερ κι αυτό θεωρήθηκε από τους γλωσσαμύντορες ως μια πρόκληση εναντίον του ακαδημαϊκού κλασικισμού κι ως μια ενίσχυση του αγώνος των χυδαϊστών. Κι όταν παίχτηκε η μετάφραση του της Ορέστειας στο τότε «Βασιλικό Θέατρο», ο Μιστριώτης έδωσε το σύνθημα της γενικής επίθεσης. Η φοιτηταριά ξεσηκώθηκε για να εμποδίσει τη βεβήλωση του αισχύλειου λόγου. Οι διαδηλωτές φτάσανε ένα βράδι (8 Νοεμβρίου 1903) έξω από το θέατρο με σκοπό να το κάψουν και τότες επήλθε σύγκρουση με το στρατό και σκοτωθήκανε δύο από τους διαδηλωτές. Είναι τα περίφημα «Ορεστειακά», που σημειώνουν μια μαύρη σελίδα στην ιστορία του νεοελληνικού πνεύματος, μαζί με τα «Ευαγγελικά» του 1901.
Οι παλαιότεροι θυμούνται τον αναβρασμό των νέων έξω από τα Προπύλαια του Πανεπιστημίου.»
Κώστας Βάρναλης, Φέιγ Βολάν της Κατοχής, Χρονογραφήματα, Επιλογή-Επιμέλεια Γιώργος Ζεβελάκης, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2007, σ. 288-289.
Αφήγηση ιστορικού αποσπάσματος: Ίλια Γιακουμάκη, φοιτήτρια Τμήματος Θεατρικών Σπουδών ΕΚΠΑ.
Αφήγηση λογοτεχνικού αποσπάσματος: Αγγελική Στρατάκη, φοιτήτρια Τμήματος Θεατρικών Σπουδών ΕΚΠΑ.
Προσωπογραφία του Γεώργιου Ράλλη (1804-1883), Σχολάρχη (Κοσμήτορα) της Νομικής Σχολής, ελαιογραφία του Σπυρίδωνα Προσαλέντη, 1884.
Μουσείο Ιστορίας ΕΚΠΑ.
Προσωπογραφία του Αναστάσιου [Γεωργιάδη] Λευκία (1773 – 1853), Σχολάρχη (Κοσμήτορα) της Ιατρικής Σχολής, ελαιογραφία του Διονύσιου Τσόκου, 1853.
Μουσείο Ιστορίας ΕΚΠΑ.
Προσωπογραφία του Μισαήλ Αποστολίδη (1789 – 1862), Σχολάρχη της Θεολογικής Σχολής, ελαιογραφία του Β. Σκόπα [Καρούμπα].
Μουσείο Ιστορίας ΕΚΠΑ.
Προσωπογραφία του Νεόφυτου Βάμβα (1770-1855), Σχολάρχη της Φιλοσοφικής Σχολής, ελαιογραφία του Διονύσιου Τσόκου, 1856.
Μουσείο Ιστορίας ΕΚΠΑ.
Έπειτα από την Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου του 1843 και την παραχώρηση Συντάγματος, το Πανεπιστήμιο είχε πλέον τη δυνατότητα να εκλέξει τον δικό του βουλευτή. Ένα έγγραφο από τις διαδικασίες εκλογής του βουλευτή, 1844. (1/2)
Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ.
Έπειτα από την Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου του 1843 και την παραχώρηση Συντάγματος, το Πανεπιστήμιο είχε πλέον τη δυνατότητα να εκλέξει τον δικό του βουλευτή. Ένα έγγραφο από τις διαδικασίες εκλογής του βουλευτή, 1850. (2/2)
Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ.
Προσωπογραφία του πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδας Ιωάννη Καποδίστρια (1776-1831), ελαιογραφία του Κώστα Ηλιάδη.
Κεντρικό Κτήριο ΕΚΠΑ.
Η διαθήκη του ευεργέτη Ιωάννη Δoμπόλη που περιελάμβανε την κατάθεση ποσού για την ίδρυση δεύτερου πανεπιστημίου στην Ελλάδα με την επωνυμία «Καποδιστριακό». Αγία Πετρούπολη, 4 Φεβρουαρίου 1849.
Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ του Εθνικού Πανεπιστημίου, Αθήναι 1900.
Εγκύκλιος του υπουργού «Δημόσιας Εκπαίδευσης» Επαμεινώνδα Δεληγεώργη προς τους εκπαιδευτικούς φορείς για την ενημέρωση των μαθητών και φοιτητών σχετικά με την έξωση του Όθωνα και τις πολιτικές συνθήκες που έχουν διαμορφωθεί, 15 Οκτωβρίου 1862.
Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ.
Κανονισμός λειτουργίας της Πανεπιστημιακής Φάλαγγας, 1876.
Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ.
Αξιωματικοί της Εθνοφυλακής και της Πανεπιστημιακής Φάλαγγας. Ακουαρέλα του Πάνου Αραβαντινού.
ΕΚΠΑ, 150 χρόνια. Κατάλογος Έκθεσης Ενθυμημάτων 1987.
Αίτηση πρόσφυγα φοιτητή σχετικά με τη διαμονή του σε οίκημα του Πανεπιστημίου, 1869. (1/2)
Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ.
Αίτηση πρόσφυγα φοιτητή σχετικά με τη διαμονή του σε οίκημα του Πανεπιστημίου, 1869. (2/2)
Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ.
Αφιέρωμα του περιοδικού «Το Άστυ» στα πενήντα χρόνια του Πανεπιστημίου Αθηνών, 1887.
Μουσείο Ιστορίας ΕΚΠΑ.
Στο πλαίσιο του εορτασμού των 50 χρόνων λειτουργίας του Πανεπιστημίου εκδόθηκε το πρώτο χρονικό, τη σύνταξη του οποίου ανέλαβε ο καθηγητής Ιωάννης Πανταζίδης, 1889.
Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ.
«Το Πανεπιστήμιον και η Εθνική Ιδέα». Έντυπο του λόγου που εκφώνησε ο πρύτανης Νεοκλής Καζάζης στο Πανεπιστήμιο, 27 Οκτωβρίου 1902.
Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ.
Έκδοση του καθηγητή Γεώργιου Χατζηδάκι σχετικά με το γλωσσικό ζήτημα στην Ελλάδα, 1903.
Μουσείο Ιστορίας ΕΚΠΑ.
«Περί εννόμου αμύνης της Εθνικής Γλώσσης», άρθρο του καθηγητή Γεώργιου Μιστριώτη για τη γλώσσα στο νέο Σύνταγµα, 1911.
Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ.
Ψήφισμα για τον εορτασμό της 75ετηρίδας του Πανεπιστημίου Αθηνών, 1912.
Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ.
Εισηγητική έκθεση του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή για την αναδιοργάνωση του Πανεπιστημίου Αθηνών, 1930.
Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ.
Ψήφισμα των φοιτητών με αιτήματα που άπτονται του νέου οργανισμού λειτουργίας του Πανεπιστημίου, 1932. (1/3)
Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ.
Ψήφισμα των φοιτητών με αιτήματα που άπτονται του νέου οργανισμού λειτουργίας του Πανεπιστημίου, 1932. (2/3)
Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ.
Εισηγητική έκθεση του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή για την αναδιοργάνωση του Πανεπιστημίου Αθηνών, 1930. (3/3)
Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ.
Ο Νόμος 5343 του 1932 «Περί οργανισμού του Πανεπιστημίου Αθηνών». Ο μακροβιότερος οργανισμός του Πανεπιστημίου, ο οποίος ρύθμισε τη λειτουργία του ιδρύματος έως το 1982.
Εθνικό Τυπογραφείο.
Άρθρο με αφορμή τον εορτασμό της εκατονταετηρίδας του Πανεπιστημίου, «Νέα Εστία», 1 Δεκεμβρίου 1937, τεύχος 263.
Μουσείο Ιστορίας ΕΚΠΑ.
Προσφώνηση στον βασιλιά Γεώργιο Β΄ στην αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου στο πλαίσιο των εορτασμών της εκατονταετηρίδας του ιδρύματος, 1937.
Μουσείο Ιστορίας ΕΚΠΑ.
Ο πρύτανης Γρηγόριος Παπαμιχαήλ (τέταρτος από δεξιά) και καθηγητές του Πανεπιστημίου στα Προπύλαια, στο πλαίσιο των εορτασμών της εκατονταετηρίδας του ιδρύματος, 1937.
Μουσείο Ιστορίας ΕΚΠΑ.
«Η δίκη των τόνων». Καταγραφή πειθαρχικής δίωξης και αποπομπής του καθηγητή Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1939-1945) Ιωάννη Κακριδή το 1941, λόγω της αναδημοσίευσης μιας διάλεξής του σε μονοτονικό σύστημα.
Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ.
Ψήφισμά παραίτησης της Συγκλήτου του Πανεπιστημίου έπειτα από την κατάθεση του σχεδίου νόμου για την ανώτατη εκπαίδευση, 1978.
Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ.
Ο νόμος-πλαίσιο του 1982 που καθόρισε τη λειτουργία των ΑΕΙ, εισήγαγε ρυθμίσεις για τη συμμετοχή όλων στα όργανα διοίκησης, για τη συμμετοχή φοιτητών/τριών στην ακαδημαϊκή ζωή, την κατάργηση του θεσμού της έδρας, το πανεπιστημιακό άσυλο κ.λπ.
Εθνικό Τυπογραφείο.
Τιμητικό δίπλωμα απονομής μεταλλίου της Πρυτανείας των Πανεπιστημίων των Παρισίων προς το Πανεπιστήμιο Αθηνών με αφορμή τη συμπλήρωση 150 χρόνων ιστορίας του ιδρύματος, 1987.
Μουσείο Ιστορίας ΕΚΠΑ.
Σφραγίδες «Βασιλικόν Πανεπιστήμιον Όθωνος» (1837-1862), «Εθνικόν Πανεπιστήμιον» (1862-1911 & 1911-1922), «Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον» (1911-1922), «Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον» (1932 κ.εξ.).
Μουσείο Ιστορίας ΕΚΠΑ.
Μήτρα σφραγίδας «Το Αθήνησιν Πανεπιστήμιον» (1922-1932).
Μουσείο Ιστορίας ΕΚΠΑ.
Σφραγίδα της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου, κατά την πρώτη περίοδο της ιστορίας του ως Οθώνειο Πανεπιστήμιο 1837-1862.
Μουσείο Ιστορίας ΕΚΠΑ.
